قالب سازی صنعتی چیست؟
مهر 1, 1400
شرکت های قالب سازی فلزی
مهر 10, 1400
پیشینه یخدان های سنتی که کار یخچال های امروزی را انجام میدهند
وجود یخ در تابستان علاوه بر فرار از گرما یکی از راهکار‌ها برای جلوگیری از فاسدشدن مواد غذایی بوده است. به همین سبب هم همت مردان بسیاری در گذشته صرف ساخت یخدان‌هایی برای جمع آوری و نگهداری یخ می‌شده است.
ما سال هاست که به زمستان‌های خشک و بی برف عادت کرده ایم، اما نبض زندگی در گذشته گاهی با همین برف و سرما، گرم می‌تپیده است آن چنان که تلاش می‌کرده اند پای این سردی را به هر حیلت و ترفندی که شده است به تابستان‌های داغ بکشانند.
سوای زندگی کشاورزی که به بارش برف و باران وابسته بوده، وجود یخ در تابستان علاوه بر فرار از گرما یکی از راهکار‌ها برای جلوگیرفاسدشدن مواد غذایی بوده است.
به همین سبب هم همت مردان بسیاری در گذشته صرف ساخت یخدان‌هایی برای جمع آوری و نگهداری یخ می‌شده است. یخدان‌هایی که پرشدنشان در دی ماه روزگار مردم را عیش می‌کرده است.
در یخدان ها، زیاده یخ گرفته شده است!
تیغ تیز آفتاب در تموز‌های خراسان، خشکی هوا و نبود وسایل سرمایشی، یخ را به موضوعی حیاتی در زندگی مردم مشهد قدیم تبدیل کرده بود. سردی روح فزایی که می‌توانست در گرمی هوا تب را از تن و فساد را از خوراک و قوت مردم دور کند.
در واقع در قدیم به دلیل نبود انواع واقسام یخچال‌های امروزی، مردم با یخ نیز رفتاری شبیه خواربار و آذوقه داشتند. اگر در زمستان برف نمی‌بارید و آب فراوان نمی‌شد، مردم ناچار بودند برای تهیه آن سر به کوه‌ها بردارند و سختی و دشواری زیادی را تحمل کنند.
به همین دلیل برف شدید زمستانی که منجر به یخ بندان می‌شد، در آن زمان نعمت به حساب می‌آمد و گاهی خبرش سر از روزنامه‌ها در می‌آورد. برای نمونه در جریده کاهی روزنامه اتفاقیه به تاریخ ۲۱جمادی الثانی۱۲۷۲ (۹ اسفند۱۲۳۴) این طور نوشته شده است: «خراسان: از قراری که نوشته اند امسال زمستان در آن ولایت، بارندگی بیشتر از سال‌های دیگر شده و برف زیاده آمده است و صاحبان املاک و زراعات از این معنی زیاده خرسندی دارند و در یخدان‌ها نیز زیاده یخ گرفته شده، به طوری که در تابستان امسال محتاج به یخ و برف کوهستان ییلاقات نخواهند شد.
مشهد و ۲۳ یخدان در ابتدای قرن
اما یخ، این کیمیای تابستان را مردم روزگار قدیم در یخدان‌ها ذخیره می‌کردند تا به مصرف تابستان برسد. این سطر را بگذارید کنار این توضیح که، چون در گذشته شروع برف و سردی هوا معمولا از پاییز آغاز می‌شده و زمستان طولانی بوده است، غالبا یخدان‌ها را در دی ماه پر می‌کرده اند. طبق گزارش نگارندگان «مشهد در آغاز قرن چهاردهم (مکتب شاپور)» در ارض اقدس به سال ۱۳۱۳ خورشیدی، ۲۳ یخچال (یخدان) وجود داشته که ظرفیت مجموع این یخدان‌ها ۲۶ هزار بارِ یخ می‌شده است که در این میان می‌توان از یخدان محراب خان، یخدان گودسلوک، یخدان باغ وزیر، یخدان محله سراب، یخدان سمزقند و یخدان باغ عنبر به عنوان مهم‌ترین یخدان‌های مشهد در آن روزگار یاد کرد.
یادی کنیم از شغل آب بندی
«آب بند» شغلی بوده که به واسطه وجود یخدان‌ها در مشهد وجود داشته است و به همان کسی می‌گفتند که کال کنار یخدان را پر آب و بعد یخ تشکیل شده را در یخدان ذخیره می‌کرده است. تابستان که می‌شد این افراد در یخدان را باز می‌کردند و دوباره هر ورقه را با کلنگ می‌شکستند بار گاری می‌کرده و به شهر می‌آورده اند: «در مشهد قدیم هر محله یک آب بند داشته است که این‌ها معمولا صاحب مغازه یا یک چرخ گاری بوده اند. این افراد تابستان به تابستان یخ‌ها را در مغازه به صورت شربت لیمو تگری یا یخ دربهشت درست می‌کرده و می‌فروخته اند.» در واقع آب بند‌ها تابستان‌ها از طریق فروش یخ و همین فراورده‌های یخی ارتزاق می‌کرده اند.
دکتــــر رجبــــــــعلی لباف خانیکی در ابتدای صحبتش از تفاوت معنایی ۲ واژه «یخدان» و «یخچال» می‌گوید: «از گذشته متداول بوده است که مردم یخدان و یخچال را با یک معنا و مفهوم به کار می‌بردند، در صورتی که یخچال‌ها همان گودال یا چاله‌های برفی و یخی در قله یا دامنه کوه‌ها هستند که به طور طبیعی بر اثر شکاف خوردن زمین یا دیگر عارضه‌های طبیعی ایجاد و با برف و باران پر می‌شده اند، اما یخدان ها، سازه‌های معماری دست ساز بشر هستند که برای نگهداری یخ ساخته و استفاده می‌شدند.»
معماری دوبخشی یخدان‌ها
شکل و معماری یخدان‌ها موضوع دیگری است که این باستان شناس درباره آن توضیح می‌دهد: «یخدان‌ها از نظر ساختاری ۲ قسمت داشتند. یکی بخش گنبددار و مخروطی که محل ذخیره یخ بوده و دیگری هم شامل فضایی باز می‌شده است که در آن یخ درست می‌کرده اند. درواقع همیشه در کنار گنبد مخروطی یخدان ها، زمینی بزرگ با عمق کم وجود داشته است تا آب بتواند روی آن سوار شود و باقی بماند. همچنین در گذشته در قسمت جنوبی این زمین‌ها دیوار بسیار بلندی می‌ساختند که حکم سایه بان را برای یخدان داشته و از تابش مستقیم و تند آفتاب به آن جلوگیری می‌کرده است.
یخدان های قدیمی
آن کسی که متصدی و صاحب یخدان بوده، در شب‌های زمستان (بیشتر در همین دی ماه که بارش فراوان بود و هوا به غایت سرد) آب را در زمین کنار یخدان رها می‌کرده است که بعد یخ می‌زد. در مرحله دوم همان شب یا شب بعد دوباره بر روی یخ ایجادشده آب می‌ریخت. این کار در چند نوبت انجام می‌شد تا آنجا که آب‌های رهاشده به صورت لایه‌ای ضخیم از یخ در می‌آمد. آن دیوار هم مانع می‌شده است که در روز، آفتاب نیمه جان زمستانی یخ‌ها را آب کند.»
قله کردن یخ
ضخامت این یخ در نیمه یا اواخر دی ماه کامل می‌شد. صاحب یخدان در مرحله سوم یخ‌ها را می‌شکست و به صورت قطعه قطعه در می‌آورد که به اصطلاح به آن «قله کردن یخ» می‌گفتند. قطعه‌های یخ در ادامه ذخیره سازی به داخل چاله یا کاسه یخدان برده می‌شد. البته پیش از قراردادن یخ‌ها کف زمین را با کاه یا زغال و حتی پارچه کهنه عایق می‌کردند. بعد یخ‌ها را روی آن می‌چیدند و با لایه‌ای کاه می‌پوشاندند تا از نفوذ هوا و چسبندگی آنان جلوگیری کنند. سپس در طول سال از طریق دری به نسبت کوتاه که در بنا تعبیه می‌شده است، یخ را از چاله خارج می‌کردند تا فروخته شود و به مصرف برسد.
مصالح ساخت یخدان هم باید حتما از گل و خشت می‌بود و می‌توان گفت ما یخدانی نداریم که جنسش از سنگ یا آجر باشد. این یخدان‌ها همچنین باید به صورت مخروط بلند شیب دار و نوک تیز می‌بوده اند: «این گلی و خشتی و شیب داربودن دلایلی داشته که یکی از آن‌ها پایین آمدن راحت آب برف و باران در آن بوده است تا از تخریب گنبد جلوگیری کنند. برخی یخدان‌ها تزیینات مختصری هم در قسمت ورودی یا بر بدنه خود داشته اند که به آن به اصطلاح «تزیینات دندان موشی» می‌گویند.»
